Sa isang seryosong talakayan kasama si Karen Davila, nagbukas ng kabanata si dating Punong Mahistrado ng Korte Suprema na si Maria Lourdes Sereno, hindi lamang tungkol sa personal niyang pagsubok kundi maging sa mga malalaking krisis ng hustisya at pananagutan (accountability) na patuloy na bumabagabag sa Pilipinas. Ang dating Punong Mahistrado, na inalis sa puwesto sa paraang hindi pa nasasaksihan noon sa kasaysayan ng bansa, ay nagbigay ng matitinding pahayag na naglalatag ng moral at legal na hamon sa dalawang nakaraang administrasyon—kina dating Pangulong Rodrigo Duterte at kasalukuyang Pangulong Ferdinand Marcos Jr.

Ang buong panayam ay hindi lamang isang pagbabalik-tanaw kundi isang malakas na pagtawag sa konsiyensya ng mga Pilipino at ng kanilang mga pinuno. Ibinahagi ni Sereno kung paanong ang kanyang “walang-tulang” pag-alis sa Korte Suprema ay nagbigay sa kanya ng “di-mababayarang” pananaw sa mga tunay na problemang bumabalot sa bansa, isang karanasang hindi niya sana makukuha kung siya ay nanatiling nakaupo lamang sa kanyang opisina.

Ang Walang-Katulad na Pag-alis: Pagtubos sa Gitna ng Pag-uusig

Noong 2018, binago ng quo warranto petition ang kasaysayan ng hudikatura. Sa botong 8-6, inalis si Sereno sa kanyang puwesto, isang desisyong pinanindigan niya at ng maraming constitutionalist na mali, dahil tanging impeachment lamang ang dapat na paraan para mapatalsik ang isang nakaupong Punong Mahistrado. Ang pinakamagaan na dahilan na ginamit laban sa kanya—ang di-umano’y pagliban sa pagpasa ng Statement of Assets, Liabilities, and Net Worth (SALN) noong siya ay propesor pa sa Unibersidad ng Pilipinas—ay kinwestiyon niya bilang labag sa lohika at batas. Ayon sa kanya, ang sandaling maitalaga ang isang tao sa Korte Suprema, ang kanyang nakaraan ay hindi na dapat maging batayan ng pagpapatalsik.

Ngunit ang nakakagulat na bahagi ng kanyang karanasan ay ang kanyang grace at kawalan ng pagdaramdam. Sa halip na maging bitter, galit, o depressed, tulad ng inaasahan, nanatili siyang kalmado. Ang kanyang paniniwala sa Diyos na nangakong “lahat ng bagay ay gumagawa para sa ikabubuti” ang kanyang pinanghawakan.

Ang kanyang paninindigan ay nagbigay ng pag-asa sa mga Pilipinong dumaranas ng kawalang-katarungan. Ikinuwento niya ang isang male rape victim na nagtangkang mag-aral ng batas dahil nakita niya sa pakikipaglaban ni Sereno ang kanyang sariling “tagumpay.” Ang attitude na may pag-asa sa kinabukasan sa gitna ng injustice ay “tagumpay,” ani Sereno.

Nakita ni Sereno na ang kanyang pag-alis ay bunga ng political persecution na nanggaling mismo sa Malacañang, Kongreso, at sinuportahan ng ilang media personality [05:53]. Ang mas masakit, ayon sa kanya, ay ang pagtataksil ng ilan sa kanyang mga kasamahan sa Korte, na binigyan niya ng tulong at katiyakan. Ngunit dahil napatawad na niya ang mga bumoto laban sa kanya, ang kanyang payo sa mga kabataan: Huwag umasa na ang kabutihan mo ay isusukli ng kapwa tao, kundi hanapin ang gantimpala at pananagutan sa Diyos. Ang kanyang pananagutan, aniya, ay hindi sa sinumang political personality kundi sa Diyos at sa taumbayan. Ito ang nagbigay sa kanya ng fearless at independent na paninindigan sa buong panahon ng kaniyang serbisyo.

Ang Moral na Mandato: Bakit Nararapat sa ICC si Duterte

Mula sa kanyang personal na laban, lumipat ang diskusyon sa isang mas mabigat na usapin: ang war on drugs ni dating Pangulong Rodrigo Duterte at ang International Criminal Court (ICC).

Sinagot ni Sereno ang pagtawag sa kanya ni Duterte na “fake chief justice” sa pamamagitan ng pagpapakita ng pag-unawa. Ayon sa kanya, ang tagumpay ni Duterte ay nagmumula sa kanyang kakayahang makipag-ugnayan sa pains ng mga tao sa Visayas at Mindanao—mga lugar na nabubuhay sa araw-araw na karahasan at insurhensiya [13:37].

Gayunpaman, sa tanong kung nararapat bang dinggin ang kaso ni Duterte sa ICC, walang pag-aalinlangan ang tugon ni Sereno: “Yes, he deserves a trial.” [18:13].

Ito ay batay sa sarili niyang karanasan bilang Punong Mahistrado, kung saan nakita niya ang mga rekord ng Oplan Double Barrel at High Value Targets. Sa interpelasyon noon sa Korte Suprema, kitang-kita niya ang mga cover-up na naganap. Ayon kay Sereno, ang cover-up ay nangangahulugang may krimen.

Pinagtibay ni Sereno ang kaniyang paninindigan sa pamamagitan ng pagbanggit sa report ni Michelle Bachelet, ang dating UN rapporteur, at ang affidavits ng mga testigo sa ICC na publicly available. Ang mga nakita niyang ebidensya noong panahon ng kanyang panunungkulan—mga kaso tulad ng Writ of Amparo sa Payatas, kung saan nakita ng mga kapitbahay ang pagmamakaawa ng mga biktima bago sila patayin (in cold blood) [16:35]—ay consistent at substantial na nagpapahiwatig na ang mga krimeng ito ay crimes against humanity.

Dahil dito, naninindigan si Sereno na ang Pilipinas ay may moral at legal na obligasyon na ipaubaya ang kaso sa ICC, dahil ito ay isang treaty na sinang-ayunan ng ating bansa noong panahon ni Pangulong Arroyo. Idinagdag pa niya na dapat ding kasuhan at dinggin si Senador Bato dela Rosa sa ICC [19:08], dahil siya ang dapat magpaliwanag kung bakit nangyari ang mga operasyon, o posibleng aminin ang pananagutan para mailigtas si Duterte, kung mahal niya ito.

Ang Pagsukat sa Marcos Jr.: Redemption o Ruin?

Ang diskusyon ay lumipat sa kasalukuyang administrasyon, sa ilalim ni Pangulong Ferdinand Marcos Jr. Kinilala ni Sereno na bago maghalalan, nagbabala siya na ang natural na tendensiya ng pamilya Marcos ay ang cover up sa kanilang ill-gotten wealth [22:22]. Ngunit matapos ang halalan, nagpasya siyang “mag-reset sa day one” at hintayin ang mga hakbang ni Pangulong Marcos Jr.

Ito ang dahilan kung bakit nagulat siya nang mismong si Marcos Jr. ang nagbukas ng isyu ng katiwalian sa kaniyang State of the Nation Address (SONA), at sinabing “Mahiya naman kayo” sa mga sangkot sa flood control controversies [22:58].

Para kay Sereno, ito ay isang threshold moment para sa pamilya Marcos. Sa kasalukuyan, may naghahanap ng pagbabago (sinseridad) at may nagdududa (panghihina ng administrasyon at pagprotekta sa mga kaalyado). Ang desisyon ni Marcos Jr. sa usapin ng katiwalian at sa mga personalidad na malapit sa kanya, tulad ni dating Speaker Martin Romualdez at si Zaldy, ang siyang magsasabi kung ang pamilya ay “magre-rewrite ng kanilang kasaysayan” (tungo sa redemption at pagbabago) o kung ito na ang magiging katapusan ng decades long attempt na muling buhayin ang kanilang pangalan [23:40].

Nagbigay pa si Sereno ng matinding paalala: Mayroon pa ring conviction si Imelda Marcos na seven counts sa Sandiganbayan na nananatiling unresolved [24:16]. Ang kawalang-aksyon dito, ayon kay Sereno, ay dapat pag-usapan ng hudikatura at ng PNP—dahil kung old age ang dahilan, dapat palayain na ang lahat ng matatanda sa kulungan.

Ngunit sa gitna ng lahat, nananatiling optimistic si Sereno. Naniniwala siya na sa pagbigkas ni Marcos Jr. ng “Mahiya naman kayo,” mayroong train of events na “na-unleash” at hindi na niya ito alam kung paano pigilan. Ang hamon ngayon ay sa sambayanan: magdasal, magsisi, at kumilos para itayo ang paninindigan sa pananagutan.

Ang Panganib ng Maling “Pagpapatawad”

Ang pinakamalalim na punto na tinalakay ni Sereno ay ang tungkol sa konsepto ng forgiveness sa kulturang Pilipino. Pambihira ang kanyang pananaw: “Manipulative yung paggamit ng forgiveness,” aniya [28:03].

Ayon sa kanya, kadalasan, ang taong gustong i-cover up ang isang krimen ang laging nagsasabi ng forgiveness. Masyado tayong tolerant sa mga magnanakaw at sa mga gumagawa ng masama. Naniniwala si Sereno na ang tunay na nagmamahal sa nagkasala ay ang pagpapa-go through sa process ng hustisya. Ito ang tanging paraan para magkaroon ng tunay na panloob na paglilinis at para lumakas ang lipunan. Kapag ginawa mong accountable ang isang taong nagkasala, lumalakas ang buong komunidad [29:16].

Sa pagtatapos ng panayam, ang mensahe ni Sereno para sa Pasko ay pagpapatawaran at pagbabalik-loob (pagtutuwid ng direksyon), na magsisimula sa pamilya. Inulit niya ang pangangailangan ng isang pinuno na may transcendent vision—na hindi lamang nakikita ang six years ng kanyang termino kundi ang 24 hanggang 48 taon, na siyang haba ng isang henerasyon [29:50].

Ang matinding pakiusap niya kay Pangulong Marcos Jr. ay ito: “Talikuran na natin ang kasamaan at ang kasakiman… Unahin natin ang mga tunay na interior things ng bayan.” [33:38].

Ang panayam na ito ay hindi lamang nagpatunay sa katatagan ni dating Chief Justice Sereno. Ito ay isang paalala na sa pinakamataas na antas ng kapangyarihan, ang usapin ay hindi tungkol sa pulitika, clans, o kakosa, kundi tungkol sa moral na accountability na humuhubog sa kinabukasan ng buong sovereign Filipino people. Ito ang hamon na hindi na maaaring takpan ng manipulative na pagpapatawad.